Danh lam thắng cảnh và khảo cổ Quần thể Tam Chúc là một trong những địa chỉ khảo cổ quan trọng của Ninh Bình với nhiều phát hiện mới có giá trị về lịch sử và văn hóa.

Tại vùng lõi quần thể danh lam thắng cảnh Tam Chúc đã phát hiện 11 hang động, mái đá rất có giá trị về khảo cổ thuộc nền văn hóa Hòa Bình; Cồn Hến 1, Cồn Hến 2 thuộc văn hóa Đông Sơn và các hang động, mái đá, giếng đá vôi rất có giá trị về cảnh quan thiên nhiên, liên quan sự hình thành, kiến tạo địa chất hàng triệu năm. Những phát hiện này rất quan trọng, được xem là chìa khóa cho công tác nghiên cứu, khai quật khảo cổ học, từng bước giải mã những bí ẩn về lịch sử văn hóa vùng đất Tam Chúc-Kim Bảng nói riêng và tỉnh Ninh Bình nói chung trong diễn trình lịch sử dân tộc.

Tháp Cửu phẩm liên hoa chùa Cổ Lễ, tỉnh Ninh Bình

Chùa Cổ Lễ (Thần Quang tự) được khởi dựng từ thời Lý (thế kỷ XII) do Đức Thánh Tổ Nguyễn Minh Không xây dựng, là một trong những danh lam nổi tiếng của Việt Nam.

Chùa Cổ Lễ có kiến trúc nghệ thuật độc đáo hiếm có tại Việt Nam, có kết cấu “Tiền Phật, hậu Thánh” nhưng lại mang dáng dấp của một thánh đường Gia-tô giáo với mái vòm, trần, tường có những bức bích họa rực rỡ vừa hiện đại, vừa cổ kính.

Chùa Cổ Lễ là một chỉnh thể gồm nhiều công trình kiến trúc khác nhau, trải rộng theo hướng Đông Tây như: cổng chùa, Tháp Cửu phẩm liên hoa, cầu cuốn, Tam quan, Phật giáo Hội quán, Đền thờ Trần Hưng Đạo (Linh Quang từ), Phủ Mẫu, chùa chính, nhà Tổ, nhà khách, phòng tăng, pháp đường, gác chuông “Kim Chung Bảo Các”.... Trong chùa còn có Đại Hồng Chung, quả chuông lớn nhất cả nước cao 4,2m, nặng 9 tấn.

Ngoài giá trị văn hóa, kiến trúc độc đáo, chùa Cổ Lễ còn mang nhiều giá trị lịch sử. Năm 1947, tại chùa đã làm lễ phát nguyện cho 27 nhà sư “cởi áo cà sa khoác chiến bào”, xung phong ra trận bảo vệ Tổ quốc.

Đại hồng chung chùa Cổ Lễ được đúc năm 1936, niên hiệu Bảo Đại thứ 11

Ngoài quần thể Tam Chúc và chùa Cổ Lễ, Quyết định số 1959/QĐ-TTg cũng công nhận 2 di tích quốc gia đặc biệt khác, đó là di tích lịch sử Mộ cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, phường Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp và di tích lịch sử Những địa điểm ghi dấu Phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh (1930 - 1931) tại tỉnh Nghệ An.

Theo Quyết định, khu vực bảo vệ di tích được xác định theo Biên bản và Bản đồ các khu vực bảo vệ di tích trong hồ sơ.

Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Chủ tịch Ủy ban nhân dân các cấp nơi có di tích được xếp hạng nêu trên, trong phạm vi nhiệm vụ và quyền hạn của mình thực hiện việc quản lý nhà nước đối với di tích theo quy định của pháp luật về di sản văn hóa; chịu trách nhiệm toàn diện về số liệu, nội dung, Hồ sơ đề nghị xếp hạng di tích theo quy định của pháp luật.